دوران کودکی

جمال‌زاده در خانواده‌ای مذهبی در اصفهان به دنیا آمد. او فرزند سید جمال‌الدین واعظ اصفهانی بود. واعظ اصفهانی در اصفهان زندگی می‌کرد، اما غالباً برای وعظ به شهرهای مختلف سفر می‌کرد. جمال‌زاده پس از ۱۰ سالگی پدر خود را در برخی از سفرها همراهی می‌کرد. وی به همراه خانواده در سال ۱۳۲۱ به تهران مهاجرت کرد.

جمال‌زاده حدود دوازده سال داشت که پدرش او را برای تحصیل به بیروت فرستاد. در دوران اقامت او در بیروت؛ اوضاع سیاسی ایران تغییر کرد، در آن زمان محمد علی شاه قاجار مجلس را به توپ بست و هر یک از آزادی‌خواهان با مشکلاتی مواجه شدند. پدر جمال‌زاده خود را به همدان رساند تا از آنجا به عتبات فرار کند، ولی در آن‌جا دستگیر شد و به بروجرد برده شد. امیر افخم، حاکم بروجرد دستور اعدام او را صادر کرد.

دوران جوانی

 

جمالزاده در بیروت با ابراهیم پور داود و مهدی ملک‌زاده فرزند ملک المتکلمین چندین سال همدوره بود. در سال ۱۹۱۰ تصمیم گرفت برای ادامه تحصیل به اروپا برود. سپس از راه مصر عازم فرانسه شد. در آنجا ممتازالسلطنه سفیر ایران به وی پیشنهاد کرد که برای تحصیل به لوزان سوئیس برود. سید محمدعلی تا سال ۱۹۱۱ در لوزان بود، پس از آن به شهر دیژون در فرانسه رفت و دیپلم حقوق خود را از دانشگاه آن شهر گرفت.

درگذشت

جمال‌زاده در زمستان ۱۳۷۶ پس از آن که از آپارتمانش در خیابان «رو دو فلوریسان» ژنو به یک خانه سالمندان منتقل شد درگذشت. بنا بر نوشتهٔ ثبت شده در کنسولگری ایران در سال ۱۳۷۰، پس از درگذشت او ۲۶ هزار برگ از نامه‌ها، دستنوشته‌ها و عکس‌های او در خانه‌اش به سازمان اسناد ملی تحویل داده شده‌است. جمالزداه روز هفدهم آبان ۱۳۷۶ در شهر ژنو- کنار دریاچه لمان-در سن یکصدو دو سالگی درگذشت. [ برگزیده آثار سید محمد علی جمالزاده، به کوشش علی دهباشی، تهران: انتشارات شهاب و سخن، چاپ اول ۱۳۷۸، ص ۷۹۱ ]

 

 

مقبره وی در بلوک ۲۲ قبرستان پتی ساکونه در شهر ژنو قرار دارد.

فعالیت‌ها

همزمان با جنگ جهانی کمیته‌ای به نام کمیته میلیون به رهبری سید حسن تقی‌زاده برای مبارزه با روسیه و انگلیس در برلین تشکیل شد. این کمیته سید جمال الدین را به همکاری دعوت نمود. سید جمال الدین در سال ۱۹۱۵ به برلین رفت و تا سال ۱۹۳۰ در آن جا اقامت داشت. پس از اقامت کوتاهی در برلین برای ماموریت از طرف کمیته میلیون به بغداد و کرمانشاه رفت و مدت شانزده ماه در آنجا اقامت داشت. در بازگشت به برلین مجله کاوه (۲۴ ژانویه ۱۹۱۶ اولین شماره آن به چاپ رسید) وی را به همکاری دعوت کرد و تا تعطیلی مجله(۳۰ مارس ۱۹۲۲) به همکاری خود با تقی‌زاده ادامه داد.

 

پس از تعطیلی مجله کاوه، سرپرستی محصلین ایرانی در سفارت ایران را به عهده گرفت. او به مدت هشت سال این مسئولیت را به عهده داشت، تا اینکه در سال ۱۹۳۱ به دفتر بین‌المللی کار وابسته به جامعه ملل پیوست. پس از بازنشستگی در سال ۱۹۵۶ از برلن به ژنو رفت و تا پایان عمر در آنجا اقامت داشت.

جمالزاده بیشتر عمر خود را در خارج از ایران سپری کرد. اما می‌توان گفت که که تمام تحقیقاتش در باره ایران و زبان فارسی و گسترده کردن دانش ایرانیان بود. علی‌رغم اینکه در رشته حقوق تحصیل کرد ولی در باره حقوق مطلبی ننوشت.

نگرش سیاسی

جمال زاده موافق حکومت مشروطه بود. در زمان پهلوی نیز با این سلسله مخالفت می نمود و حتی برخی کتابهایش همچون خلقیات ما ایرانی ها ممنوع الطبع گشت. وی پس از پیروزی انقلاب 1357 طرفدار آن شد و تا انتهای زندگی و به رغم فشار عمده بر وی، از انقلاب دفاع کرد و از بین بردن نظام شاهنشاهی توسط انقلاب را می ستود..

سبک نگارش

محمدعلی جمالزاده را همراه با صادق هدایت و بزرگ علوی سه بنیانگذار اصلی ادبیات داستانی معاصر فارسی می‌دانند. داستان کوتاه «فارسی شکر است» را که در کتاب یکی بود یکی نبود او چاپ شده‌است، عموماً به عنوان نخستین داستان کوتاه فارسی به شیوهٔ غربی می‌شمارند. این داستان پس از هزار سال از نثرنویسی فارسی نقطه عطفی برای آن به شمار می‌رفت. به علاوه، مقدمهٔ جمالزاده بر کتاب یکی بود یکی نبود سند ادبی مهم و در واقع بیانیه نثر معاصر فارسی است. در این مقدمه جمالزاده مواکداً بیان می‌کند که کاربرد ادبیات مدرن نخست بازتاب فرهنگ عامه و سپس انعکاس مسائل و واقعیت های اجتماعی است.

کتاب‌شناسی

تاریخ و ادبیات

• گنج شایان (چاپ برلین، ۱۳۳۵ ه. ق)
• تاریخ روابط روس با ایران (چاپ برلین، چاپ تهران ۱۳۷۲)
• پندنامهٔ سعدی یا گلستان نیکبختی (۱۳۱۷)
• قصه قصه‌ها (از روی قصص‌المعمای تنکابنی، ۱۳۲۱)
• بانگ نای (داستان‌های مثنوی معنوی، ۱۳۳۷)
• فرهنگ لغات عوامانه (۱۳۴۱)
• طریقهٔ نویسندگی و داستان‌سرایی (۱۳۴۵)
• سرگذشت حاجی‌بابای اصفهانی (۱۳۴۸)
• اندک آشنایی با حافظ (۱۳۶۶)

داستان‌ها

• یکی بود، یکی نبود (۱۳۰۰)
• عمو حسینعلی (جلد اول شاهکار) (۱۳۲۰)
• سر و ته یه کرباس (۱۳۲۳) (۱۹۴۴)
• دارالمجانین (۱۳۲۱) (۱۹۴۲)
• زمین، ارباب، دهقان
• صندوقچه اسرار (۱۳۴۲) (۱۹۶۳)
• تلخ و شیرین (۱۳۳۴) (۱۹۵۵)
• شاهکار (دوجلدی) (۱۳۳۷)
• فارسی شکر است
• راه‌آب‌نامه
• قصه‌های کوتاه برای بچه‌های ریش‌دار (۱۳۵۲) (۱۹۷۳)
• قصهٔ ما به سر رسید (۱۳۵۷) (۱۹۷۸)
• قلتشن دیوان (۱۳۲۵) (۱۹۴۶)
• صحرای محشر
• هزار پیشه (۱۳۲۶) (۱۹۴۷)
• معصومه شیرازی (۱۳۳۳) (۱۹۵۴)
• هفت کشور
• قصه‌های کوتاه قنبرعلی (۱۳۳۸) (۱۹۵۹)
• کهنه و نو
• یاد و یاد بود
• قیصرو ایلچی کالیگولا اطورروم
• غیر از خدا هیچکس نبود (۱۳۴۰) (۱۹۶۱)
• شورآباد (۱۳۴۱) (۱۹۶۲)
• خاک و آدم
• آسمان و ریسمان (۱۳۴۳) (۱۹۶۴)
• مرکب محو (۱۳۴۴) (۱۹۶۵)

سیاسی واجتماعی

• آزادی وحیثیت انسانی (۱۳۳۸)
• خاک وآدم (۱۳۴۰)
• زمین، ارباب، دهقان (۱۳۴۱)
• خلقیات ما ایرانیان (۱۳۴۵)
• تصویر زن در فرهنگ ایران (۱۳۵۷)

ترجمه

• قهوه‌خانه سورات یا جنگ هفتاد ودو ملت (برناردن دوسن پیر) (۱۳۴۰ق)
• ویلهلم تل (شیللر) (۱۳۳۴)
• داستان بشر (هندریک وان لون) (۱۳۳۵)
• دون کارلوس (شیللر)
• خسیس (مولیر)
• داستانهای برگزیده
• دشمن ملت (ایبسن)
• داستانهای هفت کشور (مجموعه)
• بلای ترکمن در ایران قاجاریه (بلوک ویل)
• قنبرعلی جوانمرد شیراز (آرتور کنت دوگوپینو)
• سیر وسیاحت در ترکستان وایران (هانری موزر)
• جنگ ترکمن (آرتورکنت دوگبینو)
• کباب غاز

سایر

• کشکول جمالی
• صندوقچهٔ اسرار